یکی از پدیده های تمدن در ایران باستان که هم پایه دینی دارد و هم از سنتهای ملی است ، نیرومندی و بهداشت تن و روان است . برگهای فراوانی از اوستا و دیگر کتب بزرگ درباره تندرستی و روان همواره مورد توجه بوده است . مسلما بهداشت و نیرومندی خود به خود به وجود نمی آید و باید آنرا بوسیله پرورش جسم به دست آورد ؛ اینست که نیاکان ما بیشتر به فلسفه و هدف نیرومندی در چهارچوب تن و روان بسیار توجه داشته اند . هدف از تربیت بدن هدایت و آماده کردن افراد جامعه در راه پیشبرد برنامه های اجتماعی برای زندگی بهتر و آسایش بیشتر افراد آن جامعه است و این کار امکان ندارد مگر با ساختن و آماده کردن افراد تندرست و نیرومند چه از نظر جسمی چه از نظر ذهن و روان . هدف از ورزش نه زورآزمایی و قلدری است و نه بازوان سترگ و نیروی تهمتنی داشتن است . هدف بیشتر مبتنی بر جوانمردی ، تندرستی ، تنظیم اعصاب و روان ، آمادگی جسمی و ذهنی برای پیشبرد هدفهای اجتماعی و مفید بودن فرد برای خود و اجتماع بوده است . در ایران باستان جوانان می بایست چنان پرورش یابند که برای جامعهً خود عضوی مفید و سودمند باشند به همین جهت هر خانوادهٔ ایرانی خود را موظف به تربیت تن و روان خود و فرزندان می دانست و در گذشته این نیرومندی را از اهورا مزدا می دانستند و بر همین آیین بود تا به امروز که در مکتب ورزشکاران ، از جمله مقررات واجب است که چون به زورخانه داخل می شوند سرفرود می آورند و ورزش با نام خدای یکتا آغاز می کنند . پس از تربیت دینی و اخلاقی که از فرایض بوده ، تربیت بدنی و آموزش انواع ورزشها مانند اسب سواری ، چوگان ، راهپیمایی ، کشتی و تیراندازی از مهمترین ورزشهای متداول و لازم برای جوانان ، پهلوانان ، شاهان و شاهزادگان بوده است . در کتب حماسی ایران کهن از تمجید و ستایش افرادی که در سایهٔ دلاوری و شجاعت ، استقلال و امنیت مرز و بوم خود را نگاهداری کرده اند ،بسیار سخن رفته است : یکی از این کتب معتبر و کهن ، شاهکار حماسی فردوسی است آنجا که می گوید ؛
ز نیرو بود مرد را راستی زسستی کژی زاید و کاستی
عمده ترین و مهمترین تفریحات ورزشی باستانی و بازیهای پهلوانی عبارتند از :
1 – شکار : چنانچه از شاهنامه بر می آید ، طهمورث ، پادشاه پیشدادی ، نخستین کسی است که برخی از پرندگان شکاری و درندگان را رام کرد و به کار شکار گماشت . ایرانیان شکار و تیراندازی را یکی از پایه های ریشه دار سواری می دانستند و از این روهر سوارکاری بایستی مهارت و زبردستی خود را نشان می داد . در شاهنامه اولین میدان شکار را در داستان رستم می بینیم . پس از آن در داستان سیاوش شاهد به شکار رفتن افراسیاب و سیاوش هستیم . لازم به ذکر است که از میان پادشاهان ایرانی بهرام گور بیش از همه به شکار دلبستگی نشان می دهد .
2 – تیراندازی : یکی از ورزشها و بازیهای رزمی که در بین ایرانیان باستان اهمیت ویژه ای برخوردار بوده هنر تیراندازی و استفاده از تیر و کمان است . ساده ترین وسیلهٔ تیراندازی فلاخن (سنگ قلاب) است که امروزه دهقانان در روستاها از آن استفاده می کنند . «داریوش در یکی از نوشته های خود در نقش رستم از اینکه تیرانداز و سوارکار خوبی است به خود می بالد و می نویسد که اوهم در حال سواره و هم در وضع پیاده تیراندازی ماهر بوده است » . ورزش تیراندازی ابزار و اصطلاحات خاصی دارد که مهمترین این ابزار عبارتند از :
الف) خانهً کمان : قسمتهای منحنی کمان ما بین محل دست و سرکمان که قسمت بالای آن را خانهٔ شبین می نامند .
دهخدا
ازو شاه بستر به زانو نشست بمالید خانهً کمان را به دست
ب ) خدنگ : درختی است که چوب آن نهایت صاف و راست باشد . چون اکثر از چوب آن تیرسازند مجازاً اسم تیر شده (غیاث اللغات)
پ) زه : “چله کمان” (برهان) ت)قربان ث) کمان ج) تیر چ) زاغ
نیزه بازی ،گوی و چوگان نیز از ورزشهایی بوده که در ایران رایج بوده . اینکه واضع چوگان بازی چه گروهی و چه سرزمینی است کاملا روشن نیست . مرحوم دهخدا در این مورد چنین می نویسد :« یکی از بازیهای بسیار قدیم است . واضع و عامل اصلی آن کاملاً روشن نیست بعضی آنرا به ایرانیان نسبت می دهند و می گویند چون اسکندر تصمیم گرفت به ایران حمله کند ، داراگوی و چوگانی برایش فرستاد تا به جای کشورگشایی به بازی بپردازد . این بازی پس از آنکه سالها در ایران رایج بود به هندوستان و از آنجا به کره و ژاپن رفت و اولین با انگلیسیها آن را از مشرق به اروپا بردند »
دیگر از ورزشهای ایرانیان سوارکاری و اسب دوانی بوده است . « تاریخ نویس یونانی ، هرودت ، همزمان هخامنشیان در پانصد سال پیش از میلاد مسیح نوشته : « ایرانیان به فرزندان خود از 5 تا 20 سالگی سه چیز می آموزند : اسب سواری ،تیراندازی و راستگویی » .
به گفتهٔ استرابون جغرافی نویس یونانی در روزگار هخامنشیان اسب از کودکی ، یاربرگزیدهٔ هر ایرانی بود . این مطالب مؤید اینست که مسابقات سوارکاری از همان دوران قدیم در میان قبایل ایرانی رواج داشته است .
لوازم و اصطلاحات خاص سوارکاری هم عبارتند از : اسپریس ، برگستوان ، رکاب ،ران فشردن ، زین نهادن ، عنان ، فتراک .
دیگر از ورزشهای باستان و اصیل و ماندگار کشورمان کشتی گرفتن است . از تاریخ ایران مشهود و آشکار است که کشتی از روزگاران بسیار دور در ایران رواج داشته و از ورزشهای ملی محسوب می شده . مردم ایران به سنتهای نیکوی پهلوانی حرمت فراوان می گذارند . پدران و اجدادما به خاطر پیروزی برمشکلات زندگی به نیرومندی توجه فراوان داشته اند و کشتی گرفتن را یکی از راهای رسیدن به قدرت می دانستند . در روزگار خیلی دور و قدیمی ، کشتی بیشتر حالت جنگ و ستیز داشته بعدها بر اثر تعالیم دینی جنبه روحانیت و تقدس پیدا کرده و به صورت ورزشی ملی و میهنی در آمده است .
شطرنج : مأخوذ از شترنگ که بازی معروفی است که گویند در زمان انوشیروان این بازی را از هند به ایران آوردند .
نرد : بازی ست از مخترعات بوذرجمهر که در برابر شطرنج ساخته .
این ها به طور اختصار چندورزش و بازی بود که از روزگاران کهن برای ما به یادگار مانده است و اهمیت آنها به قدری است که در کتابهای مهمی چون شاهنامه و کتاب نظامی عروضی و … به آن برمی خوریم .
مطالبی که برشمردیم مقدمه ای بود تا به اهمیت ورزش و تربیت روان و بدن اشاره شود و اینکه پهلوانان ، شهزادگان و شهریاران همیشه و در تمام ادوار به تربیت بدنی به عنوان یکی از مهمترین رشته های شناخته شده و گستردگی آن در زیرشاخه های مختلف بسیار زیاد است .
تا گردش آسمان و مهر و ماه است …
ما ایرانیان تهمتنیم
رستم نقش اول ماست از پس پرده های رنگین …
به قلم سرکار خانم دکتر سمیرا شیخ علیا لواسانی